Met betrekking tot de kunst heeft de Franse filosoof Jacques Derrida het werk The Truth About Painting  geschreven. In dit werk introduceerde hij het begrip ‘parergon’. Parergon, een samentrekking tussen de Griekse woorden ‘para’ (naast) en ‘ergon’ (het werk), heeft betrekking op het kader van een kunstwerk. Dit is niet alleen de omlijsting van het werk zelf, maar juist ook het kader waarin het te zien is: het museum/de tentoonstelling. Dit resulteert volgens Derrida direct in de volgende vraag: wat hoort qua betekenis wel en niet bij een kunstwerk en hoe zorgen verschillende ‘kaders’ voor een veranderende betekenis?

Hierbij kunnen wij ons vervolgens afvragen: wat is dus de ‘machtspositie’ van een tentoonstellingsmaker als een werk in een nieuw ‘kader’ wordt geplaatst? In deze positie van tentoonstellingsmaker zat ik samen met zeven medestudenten bij het maken van Arti in oorlogstijd: een tentoonstelling over kunstenaarsvereniging Arti et Amicitiae en haar besluiten, haar reilen en zeilen vóór, tijdens en na de oorlog. Deze exhibitie had achteraf gezien raakvlakken met het postmoderne gedachtegoed van Derrida.

Het werk De Engel der Gerechtigheid, dat door kunstenaar Henri van de Velde in opdracht is gemaakt voor het nationaalsocialistische Departement van Volksvoorlichting en Kunsten, is bij uitstek een voorbeeld dat binnen verschillende ‘kaders’ een nieuwe betekenis heeft gekregen. Van de Velde schilderde een engel met in de hand een weegschaal. Er staat op die weegschaal geschreven: “O ijdel en verwaten Londen, gewogen en te licht bevonden.” Als je hierbij opmerkt, dat op de achtergrond Londen in lichterlaaie staat afgebeeld, is de boodschap duidelijk: nazi-Duitsland waarschuwt de Engelsen, die zich almaar bleven verzetten.

Na de oorlog, in de jaren zestig, werd het propagandawerk als ‘waarschijnlijk vernietigd’ beschouwd. Twee decennia later bepaalde de directeur van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat het onder geen beding het depot mocht verlaten. Dit vanwege de ‘foute’ inhoud. Tenslotte draagt het ‘dankzij’ diezelfde Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) de nieuwe, beladen naam Engel der wrake, waardoor de oorspronkelijke boodschap een extra betekenis heeft gekregen (de nieuwe naam werd kort na de oorlog gegeven). Uiteindelijk is het doek na een verblijf van zeventig jaar in het depot, drie dagen zichtbaar geweest op onze tentoonstelling. Uit zijn beschermde omgeving gehaald en geplaatst binnen de kaders van onze tentoonstellingsruimte en binnen een bepaald verhaal. Niets ergers had de RCE zich dertig jaar geleden waarschijnlijk kunnen voorstellen. Toch was de tijd er inmiddels rijp voor en werd een bepaald stigma in mijn optiek doorbroken. Want juist de geschiedenis van het werk werd door ons benadrukt, niet de esthetische waarde van het werk (de proporties van de engel kloppen bijvoorbeeld niet helemaal) of zijn oorspronkelijke ‘foute’ betekenis. Kortom, wat hoort qua betekenis wel en niet bij een kunstwerk? Wat ons betreft luidt het antwoord: zijn hele reis door de tijd hoort ook bij het werk.

Luuk Reinders